فصلنامه مشکوه
پیاپی 117 (زمستان 1391)

نهج البلاغه دائره المعارفی از فرهنگ اسلامی در موضوعات متنوعی است که با محتوای غنی، تصاویر زیبا و موزون، توجه بسیاری از ادیبان و سخنوران را به خود جلب نموده است. دنیا و آخرت از جمله موضوعات اصلی و محوری نهج البلاغه است که امام با ارائه تصاویری کنایی از آن، علاوه بر نشان دادن ماهیت اصلی دنیا و آخرت، خلاقیت، ابتکار، فصاحت و هنر سخنوری خویش را نیز به مخاطب نشان می دهد. آن حضرت با تعابیر کنایی، ناپایداری دنیا و جاودانگی آخرت و فرا رسیدن زود هنگام مرگ و فاش شدن اسرار در هنگام قیامت را بیان می کند. ایشان در تصاویر کنایی خود از هم آهنگی و تناسب صوتی و آوایی و موسیقی درونی و بیرونی به خوبی بهره می گیرد و از این رهگذر بر زیبایی و جذابیت تصاویر خود می افزاید.

علامه طباطبایی برای تفسیر و تبیین صحیح کلام خداوند متعال، معیارهای مختلفی را در نظر گرفته و بر اساس همین معیارها به تفسیر قرآن پرداخته است.
مولف المیزان در تدوین تفسیر گرانسنگ خود، نظریات مفسران مختلف را یاد کرده، در جای جای کتابش، بر اساس ملاک و مولفه هایی به نقد و بررسی برخی از آن نظریات اقدام می کند.
برخی از ملاک هایی که علامه با توجه به آنها به بررسی و نقد نظریات مفسران می پردازد عبارت اند از: قرائت صحیح کلمات و آیات قرآن کریم، شان نزول آیات، عدم توجه دقیق به قواعد ادبیات عرب، تعیین معنا و مفهوم مفردات و واژگان قرآن، تشخیص و تطبیق اشاره و مشارالیه، تشخیص صحیح مرجع ضمایر، شناخت صحیح مکی یا مدنی بودن آیات، دخالت پیش داوری ها و اعتقادات مذهبی در تفسیر، تشخیص صحیح اعراب (نقش) حروف و کلمات، تطبیق ناصواب برخی از آیات بر جریانات تاریخی و.... در این نوشتار با مطالعه همه مجلدات المیزان، مهم ترین مبانی و ملاک های علامه در بررسی و نقد نظریات مفسران استخراج و به شیوه کنونی با ذکر نمونه هایی دسته بندی شده است.

تاویل از اصطلاحات مشکلی است که مفسران در معناشناسی آن اختلاف نظر دارند. ریشه اختلافات آنها به طور عمده به کاربرد این واژه در آیه 7 سوره آل عمران باز می گردد. دلیل آن هم این است که در این آیه، واژه «تاویل» در کنار واژگانی چون «محکم» و «متشابه» آمده است و بسیاری از مفسران در ارتباطی تنگاتنگ با تعریفی که از محکم و متشابه ارائه داده اند، به تعریف آن پرداخته اند. از جمله دیدگاه های نو در این خصوص، دیدگاه مفسر بزرگ معاصر، علامه طباطبایی است که با دیگر دیدگاه ها متفاوت است. در این تحقیق برآنیم دیدگاه علامه طباطبایی را بیان کرده، در پایان با ارائه الگوی پیشنهادی در موضوع قلمرو تاویل و تفسیر، دیدگاه خود را مطرح کنیم.

بیشتر مفسران، اصولیون و پژوهشگران قرآنی معتقدند در قرآن کلام مجمل وجود دارد، در حالی که به نظر می رسد این سخن، با آیاتی که قرآن را مبین معرفی کرده در تناقض بوده، با بلاغت قرآن و اصل تفهیم مخاطب ناسازگار است.
این پژوهش در صدد رفع این تناقض می باشد. بر این اساس، با تطبیق شواهد و موارد مورد استناد مدعیان اجمال قرآن با تعریف اصولی مجمل به تحلیل و نقد شواهد و موارد پرداخته می شود. آیات دال بر روشنگری قرآن نیز مورد بررسی قرار گرفته تا چگونگی روشنگری قرآن مشخص شود.
بدین سان دیدگاهی ارائه می شود که قائل به اجمال در قرآن بوده، اما اجمالی که با تعاریف اصولیون از مجمل همسویی ندارد. بر این اساس، وجود برخی از مجملات در قرآن نه تنها با فصاحت و بلاغت و اصل تفاهم در تخاطب ناسازگار نبوده، بلکه از فنون بلاغی شمرده می شود.

سوره اعراف سی و نهمین سوره قرآن از لحاظ ترتیب نزول است. برخی بر مبنای روایات ترتیب نزول، و بدون توجه به مضامین این سوره، زمان نزول آن را سال سوم بعثت می دانند که البته با مضامین این سوره در تناقض است. این سوره به استثنای آیاتی از آن، که اختلافی است، از سوره های مکی محسوب می شود. تاریخ گذاری این سوره، نقد و بررسی روایات ترتیب نزول آن بر اساس مضامین سوره و تطبیق مضامین این سوره با سور دیگر قرآن، مکی یا مدنی بودن سوره و اسباب نزول آیات آن، موضوع این مقاله است.

تقدیرباوری از مباحث مهم علم کلام به شمار می رود که ذهن و زبان شاعران را نیز به خود مشغول کرده است. اعتقاد به تقدیر از ویژگی های اصلی یک اثر حماسی می باشد و مهم ترین باور عارفان هم به خصوص اشعریان، تقدیر و سرنوشت است. این مقاله تقدیر را در دو اثر برجسته حماسی و عرفانی شاهنامه و مثنوی بررسی و مشابهت ها و تفاوت های آن را بیان می کند.
نگاه فردوسی و مولوی در این زمینه، بسیار به هم شباهت دارد و با وجود تفاوت در موضوع های کتاب هایشان، چشم انداز آنان بسیار به هم نزدیک است. هر دو اثر، تقدیر را تجلی گاه اراده و خواست کلی خداوند می دانند و با تاکید فراوانی که بر حاکمیت مطلق او بر جهان و انسان می ورزند، آن را نافی اختیار و آزادی انسان ارزیابی نمی کنند. در نظر آنان، توسل به تقدیر برای حفظ آرامش است، نه نفی مسئولیت انسان. توصیه به نیکی و کارهای پسندیده و رعایت عدالت و ترک ستم، از ویژگی های مشترک این دو اثر است.

حمله وحشیانه قوای تزار روس به مشهد، قتل عام مردم و به توپ بستن حرم حضرت رضا هیچ گاه از اذهان تاریخی مردم مشهد پاک نخواهد شد. در مخزن سنگ موزه آستان قدس رضوی لوح سنگی نگهداری می شود که به این حادثه و بازسازی های پس از آن اشاره دارد. در این مقاله نگارنده به اختصار به معرفی این سنگ یادمان و ویژگی های آن پرداخته است.